هنر و صنایع طلا سازی و زیورآلات از جمله هنر هایی است که یزد را حتی فراتر از مرزها، نیز شهرت داده است و اقلام طلایی مانند زنجیر یزدی به نام این شهر ثبت شده است، به طوری که گردشگران زیادی در سفر به این شهر از بازار سنتی دیدن کرده و طلا و زنجیر چینابی را می گیرند. خلوص بالای طلا در کنار هنر هنرمندان خلاق استان یزد، خلاقیت هایی را وارد بازار کرد که هنوز هم با درخشش و اشکال زیبای طلای ماشینی و طلای خارجی متمایز هستند.
زنجیر چینابی معروف به هل و گل، زنجیر یزدی، گل انار و... از جمله آفرینش هایی هستند که شهرت آن ها جهانی شده است و در میان آنها زنجیره چینابی که به یک هنر موروثی تبدیل شده است، شهرت بیشتری دارد. هنر ساخت زنجیر چینی سابقه ای طولانی دارد و تکنیک ساخت آن از گذشته به هنرمندان امروزی رسیده است.
امروزه متاسفانه تاریخچه دقیقی از آن در دست نیست و تنها اطلاعاتی در مورد ابزار و تکنیک های ساخت این زنجیر دست ساز وجود دارد. برای ساخت زنجیر چینی اغلب از طلای 20 عیار استفاده می شود، همچنین به دلیل اینکه طلای 18 عیار در تولید طلا رایج است، نوع 18 عیار نیز رایج است و در موارد معمول از عیار بالاتر برای ساخت آن استفاده می شود. استحکام بسیار بالای زنجیر چینابی باعث شده که این زنجیر در بازار طلا جذابیت نداشته باشد و از آنجایی که می توان رشته ها را برای سایر زیورآلات مانند دستبند و ... از این زنجیر جدا کرد و حتی می توان هر بار به طول این زنجیر اضافه کرد که یکی از دلایل رواج این هنر، یزدی ها هستند.
زنجیر چینابی شکل خاص خود را دارد که از حلقه های بسیار کوچک تا سایز های بزرگتر درست می شود که فقط ابعاد آن قابل تغییر است. ابزاری که برای ساخت زنجیر تاشو استفاده می شود مشابه زیورآلاتی است که در سایر زیورآلات طلا استفاده می شود و امروزه با برقی شدن برخی از این ابزارها، ساخت زنجیر تاشو سریع تر از قبل شده است، اما مراحل اولیه همچنان به دست زرگران انجام می شود.
تاریخچه
تاریخ آغاز این صنعت در یزد مشخص نیست اما با توجه به اینکه بازار مشهور زنجیر سازان در کنار میدان قلعه یعنی در جنب اولین قلعه احداثی یزد وجود داشته مشخص می شود که در همان سال های اولیه احداث یزد این صنعت نیز رواج یافته و در دوران صفویه به اوج خود رسیده است زیرا آنچه که از متون تاریخی و شواهد امر مشهور است مشخص می شود که بازار زنجیر سازان در دوران صفویه در کنار بازار بزرگ شهر وجود داشته و تا سال 1336 قمری از رونق به سزایی برخوردار بوده.
متاسفانه درآن سال اکثر زنجیر سازان این شهر فوت نمودند و بازار زنجیر سازان از رونق افتاد و فقط تعدادی زنجیر ساز در گوشه و کنار این شهر به کار مشغول بودند و مشهور ترین زنجیر ساز این دوره محمد ابراهیم بوده که هنوز نمونه هایی از زنجیرهای او در استان یزد وجود دارد.
اما آخرین زنجیر سازی که زنجیرهای جوش خورده می ساخت در اوائل قرن اخیر دارفانی را وداع گفت و در حقیقت با مرگ او آخرین کارگاه زنجیر سازی اصیل در یزد تعطیل شد اما ساخت زنجیرهای بدون جوش تا سال 1380 ادامه داشت و مسلم زارع آخرین زنجیر ساز یزد ی بود که زنجیرهای دانه ریز اما بدون جوش می ساخت و به فروش می رساند و هم اکنون نوه او در موارد خاص اقدام به ساخت زنجیرهای بدون جوش می کند که در نوع خود ارزشمند است و ادامه دهنده راه پیشینیان می باشد.
روش ساخت
ابتدا سیم 2 میلی متری را در کوره می گذارند و آن را تاب می دهند، سپس با یک چکش کوچک یک مستطیل به ابعاد 1×2 میلی متر درست می کنند، سپس با یک چاقوی تیز و یک چکش به اندازه دلخواه تقسیم می کنند تا هر دو سر آن به اندازه باشد. مخروطی و دو سر آن را خم می کنند و دوباره در کوره می گذارند و تاب می دهند تا انعطاف پذیری آن بیشتر شود سپس با زنجیر مخصوص و سندان کوچک آن را خم می کنند و به صورت دانه زنجیره ای در می آورند و دوباره در آتش می چرخانند. کوره بعد از سرد شدن کار اصلی شروع می شود، این سخت ترین و حساس ترین قسمت کار است که فقط افراد ماهر از عهده آن بر می آیند، به دلیل این حساسیت در 50 سال گذشته هیچ اره برقی نتوانسته چنین کاری را انجام دهد.
روش کار به این صورت بود که دانه های زنجیره ای کوچک را یکی یکی داخل هم قرار داده و در داخل فر قرار می دادند تا نوک دانه‌ها خم می شد تا به نقطه ذوب برسند و پس از آن سریعاً از داخل گچ نظر ( نوعی گچ سفید کاری در یزد ) خارج می شدند.
روی آن می گذارند و بلافاصله دانه کوچک را در نوک تیز سندان مخصوص می گذارند و با چکش های بسیار ظریف دو نقطه سرخ شده را می زنند تا ذوب شوند. همان طور که قبلاً اشاره کردیم جوش دادن دو سر دانه های ریز زنجیر از ظرافت و حساسیت خاصی برخوردار است و همه تولید کنندگان زنجیر نمی توانند با این کار کنار بیایند و به همین دلیل قیمت زنجیر جوشی و جوش نشده بیش از هزار برابر است. یعنی ارزش یک متر زنجیر جوش داده شده بیش از ده میلیون ریال قیمت دارد اما قیمت زنجیر جوش نشده کمتر از 100 هزار ریال در هر متر است.
بعد از اینکه تعداد دانه ها به اندازه دلخواه رسید، «مدبار» و حلقه آخر را به آن اضافه می کنند و زنجیر تمام شده را در فر می گذارند و حرارت می دهند تا کاملا سرخ شود، سپس بر خلاف دفعات قبل بعد از سرخ شدن دانه ها. ، روی زمین می گذارند بیرون می ریزند تا خنک شود، این بار بعد از بیرون آوردن زنجیر از کوره، آن را در روغن یا آب می گذارند تا آب دیده شود و استحکام اولیه خود را به دست آورد.
سپس زنجیر تمام شده را روی سنگی تقریبا ناهموار می اندازند و چند ساعت با آب و گاهی ماسه روی این سنگ ماساژ می دهند تا دانه های زنجیر صاف و ریز شود و برای بررسی صافی مهره ها زنجیر را می کشند تا اگر مهره های زنجیر با موهای ریز پشت گردن تماس داشته باشد، قسمت پشت گردن به این معنی نیست که کار ماساژ تمام شده است، در غیر این صورت باید آن را به اندازه کافی تحت فشار قرار دهند تا آزمایش مذکور را پشت سر بگذارند. زنجیر تمام شده به سراج داده شد تا دسته ای برای زنجیر بسازد.
دسته زنجیر شامل یک تکه چرم به طول حدود 45 سانتی متر بود که به دسته متصل می شد تا دست انسان به راحتی دور آن بپیچد. باید خوب باشد و گرنه ممکن است در حین مبارزه پاره شود و زنجیر به زمین بیفتد.
برای حلقه انتهایی یا سرین زنجیر چندین نخ چرمی قرمز رنگ به صورت خوشه سوار می کردند که زیبایی خاصی به زنجیر می بخشید و زنجیر تهیه شده را در ظروف مخصوص قرار می دادند و مهر و موم می کردند و به سایر نقاط ایران صادر می کردند. به همین دلیل زنجیر یکی از اقلام است. یزد از دوران صفویه تا اواخر دوره قاجاریه صادراتی محسوب می شد و افراد زیادی به خرید و فروش زنجیر مشغول بودند.
اندازه زنجیر
طول زنجیر معمولاً از یک متر تا 120 سانتی متر است و اندازه مهره های آن به نوع زنجیر بستگی دارد که بهترین آن مهره های 3×2 میلی متری است و زنجیر خوب را یک متر می دانند. می تواند در نصف گردو یا نصف پوسته تخم مرغ جا شود.
هرچه مهره های زنجیر بزرگتر باشند، ارزان تر می شوند و گاهی اوقات اندازه مهره های زنجیر تا 5×10 میلی متر می رسد، اما معمولاً بیشتر زنجیره ها بین این دو اندازه ساخته می شوند، یعنی دانه ها از 1×2 تا 5*10 میلیمتر می باشد.
البته زنجیر مرغوب تقریباً به صورت مخروط بوده یعنی ابعاد دانه های نزدیک به دسته و دانه های نوک زنجیر کاملاً فرق داشته و دانه ها از دسته به نوک کوچک می شده است ولی این تغییر اندازه ها چندان زیاد نبوده ولی در حدی بوده که به زنجیر زیبائی خاص می داده و سر زنجیر سبک تر از بقیه قسمت ها بوده است. به زنجیرهای با دانه های کوچک «زنجیر دانه ریز» و به زنجیرهای دانه بزرگ «زنجیر دانه درشت» می گویند و زنجیرهای حد فاصل آن ها نیز زنجیر متوسط نام دارد.
انواع زنجیر در دنیای جواهرات
انواع زنجیر در دنیای جواهرات را می توان به گروه دسته بندی کرد، اما ابتدا باید با زنجیر و انواع آن ها آشنا شوید. زنجیر به مجموعه ای از مهره ها و حلقه ها گفته می شود که معمولاً از فلز ساخته می شوند. در گذشته زنجیر را نوعی فناوری جدید می انگاشتند که جایگزینی قوی برای طناب ها بود و زنجیرهای ظریف اغلب برای کارهای ساده ای مانند کشیدن آب از چاه ها و زنجیرهای قوی تر برای کارهایی که نیاز به استحکام بیشتری داشتند مانند لنگر انداختن کشتی ها استفاده می شد.
دیری نگذشت که زنجیرها وارد صنعت طلا و جواهر شدند. در ابتدا این پیوند های ظریف با دست ساخته می شدند، اما در حال حاضر اکثر طرح های مدرن توسط ماشین های خاص تولید می شوند. امروزه گردنبند های زنجیره ای از پرطرفدارترین زیورآلات زنجیره ای هستند اما استفاده از زنجیر در ساخت دستبند و گوشواره نیز فراوان بوده و طرفداران خود را دارد.
نکات مهمی که هنگام خرید زنجیر باید در نظر بگیرید
بهترین و مطمئن ترین راه خرید از برند های معتبر است. به عنوان مثال، صنایع دستی ما یکی از معتبرترین برند ها در زمینه زیورآلات برنجی هند است. انواع زیورآلات و کریستال های برنجی هندی را می توانید به صورت آنلاین و حضوری خریداری کنید. در زیر چند نکته و تکنیک برای دانستن نحوه خرید یک زنجیر با کیفیت آورده شده است.
نوع زنجیره ای
اولین چیزی که در خرید زنجیر باید به آن توجه کنید جنسیت آن است. مثلاً اگر می خواهید زنجیر برنجی یا زنجیر طلا بخرید، تمام آن برنجی است یا طلایی یا فقط آبکاری شده است؟ همچنین در این صورت با توجه به مدل مورد علاقه باید به گرد یا توخالی بودن زنجیره مورد نظر توجه کرد.
گردنبند زنجیری
نکته دوم در مورد انتخاب و خرید زنجیر و دستبند، توجه به کیفیت آنهاست. به عنوان مثال برای زیور آلات برنجی، اصالت برنج استفاده شده مهم بود. یا از نظر زنجیر طلا عیار طلا بسیار مهم است.
طول زنجیر
برای خرید هر نوع زنجیری به طول و سایز آن دقت کنید. طول زنجیر نشان می دهد که زیورآلات روی کدام قسمت از بدن شما قرار می گیرد. اگر گردن بلندی دارید، به دنبال یک زنجیر کوتاه باشید تا گردنتان کوتاه تر به نظر برسد. برعکس، اگر گردن شما کوتاه است، باید مدلی با زنجیر بلند بخرید تا گردنتان بلندتر به نظر برسد.
وزن زنجیر
نکته مهمی که در دراز مدت می تواند گردن شما را دچار مشکل کند، وزن زنجیر هایی است که هم به صورت گه گاهی و هم روزانه از آن ها استفاده خواهید کرد. نا گفته نماند که وزن زنجیر به درجه و نوع آن (جامد یا توخالی) بستگی دارد.
صافی سطح زنجیره
نکته مهمی که متاسفانه بسیاری از خریداران محصولات برنجی، طلایی و نقره ای در هنگام خرید و انتخاب از آن غفلت می کنند، توجه به سطح صاف و صیقلی زنجیر است. اگر سطح بیرونی زنجیر حتی نا همواری کوچکی داشته باشد، در حین استفاده باعث آسیب و حتی حساسیت پوست شما می شود.
قفل زنجیر
نکته مهم دیگری که قبل از خرید زنجیر مورد نظر باید به آن توجه کنید، نوع قفل استفاده شده در ساخت زنجیر است. به طور کلی، تولید کنندگان جواهرات و کریستال برای اکثر محصولات خود از قفل حلقه استفاده می کنند. با گذشت زمان و به تدریج، این الگوی رشته استحکام خود را از دست می دهد و به راحتی باز می شود و در نهایت منجر به از بین رفتن جواهرات و کریستال های شما می شود. به همین دلیل پیشنهاد می کنیم در صورت امکان زنجیر مجهز به قفل خرچنگ را خریداری کنید.
کلام آخر:
ما در این مقاله ابتدا به معرفی زنجیر یزدی و ویژگی های آن پرداختیم و سپس تاریخچه آن را در یزد مورد بررسی قرار دادیم. در ادامه سعی کردیم شما را در انتخاب زنجیر مناسب راهنمایی کنیم.
